25 jaar Mejanderverhalen en tekeningen
Gerard Kuit en ik zijn al 25 jaar samen verhalen aan het maken. Om dat jubileum te vieren zijn we van plan een aantal afleveringen te bundelen in een boek. Dat zou hopelijk eind van dit jaar klaar moeten zijn. Op dit blog plaatsen we de komende maanden vast wat oude verhalen.
Dit verscheen voor het eerst in de Artishockberichten in 1996.
De Lazarusberg
Voor de historisch geïnteresseerden is
dominee Jacobus Craandijk (1834- 1912) een belangrijk man. Samen met
zijn vriend P.A. Schipperus, die aardig tekenen kon, wandelde hij
vanaf de jaren '70 van de vorige eeuw door ons land. Van wat hij zag
maakte hij uitgebreide beschrijvingen die, voorzien van de tekeningen
van Schipperus, door uitgeverij Tjeenk Willink in Haarlem, in 8 delen
tussen 1882 en 1888 uitgegeven werden.
Afgezien van bloemrijke omschrijvingen
van het landschap en de dorpen, steden en merkwaardige gebouwen, die
hij tegenkwam, gaf hij geschiedkundige wetenswaardigheden en
beschreef hij wat er aan het eind van de vorige eeuw, met de opkomst
van de industrie, aan veranderingen plaats had.
Een paar jaar eerder waren de eerste
spoorlijnen in gebruik genomen. Voor het eerst was het de gewone man
mogelijk om een dagje uit te gaan. Voor die tijd kostte het dagen om
van de ene naar de andere grote plaats te reizen. Zelfs het net van
trekvaarten, waarlangs de schuiten voeren, maakte het reizen niet
veel sneller.
Een tocht van Amsterdam naar Den Helder
duurde met de trekschuit 14 uur. Later kwam de stoomboot en duurde
het toch nog 6 uur. In de jaren 1860 en '70 kwam het spoor en dat
bekortte de reistijd zoveel dat je op één dag heen en weer kon en
ook in de tussentijd nog iets leuks of nuttigs kon doen. Het werd dan
ook snel populair om vanuit de stad op het platteland de spaarzame
vrije dagen door te brengen.
In Craandijks tijd was dat nog alleen
weggelegd voor de welgestelden en de middenstand. Bij zijn
beschrijving van Hilversum vermeldt hij dat het met de gewone
arbeider in die dagen nog niet zo goed gesteld was:
'De ten deele ongezonde arbeid (..) in
slechte of gebrekkige fabrieken; de geestdoodende invloed van een
aantal eentoonige bezigheden; het veel te vroeg gebruik van de
kinderen en de mogelijkheid voor meisjes en vrouwen, om den ganschen
dag bezig te zijn, tot schade van huisgezin en huiselijkheid (..) dit
alles plaatste den Hilversumschen arbeider in een hoogst ongunstigen
toestand, nog verergerd door den dwang, om zich in de winkels der
patroons van hun benoodigheden te voorzien tegen bons, waarmede een
deel van het loon werd betaald.'
En:
'...een donkeren vlek (..) die
Hilversum ontsiert (..) het afstroomende regenwater, bij hevige
stortbuien door de goten en riolen onmogelijk te verzwelgen, stort
zich over de laagst gelegen gedeelten van het dorp en maakt daar
vooral de woningen vochtig en ongezond, terwijl bovendien de met
verwstoffen en onreinheid gemengde water uit de fabrieken slechts een
gebrekkigen afvoer vindt en, nevens den inhoud der mestvaalten en
privaten, den grond aanhoudend bederft. (..) de bezoeker (..) als hij
de tijd en moed had, de treurige verblijven binnen te treden, waar
honderden van fabrieksarbeiders hun droevig bestaan voortslepen, dan
zou hij een lichamelijke en zedelijke ellende zien, dubbel stuitend
bij de weelde en den vrolijken levenslust om hem heen...'
Kinder- en vrouwenarbeid, gedwongen winkelnering en milieuvervuiling,
gelukkig zijn de tijden wel wat veranderd, hoewel sommige problemen
gebleven zijn. De omgeving veranderde ook, dat zal geen verrassing
zijn. Tegenwoordig heeft zelfs de meest eenvoudige fabrieksarbeider
een eigen auto voor de deur en gaan zijn uitstapjes en vakanties heel
wat verder dan in Craandijks dagen. Maar toch is het interessant om
diens gangen na te gaan en te zien hoe Nederland er nu bij ligt. Al
was het maar omdat je je eigen dorp met andere ogen gaat bezien.
In zijn wandelingen rondom Baarn, doet
de dominee ook Soest aan:
'Soestdijk is spoedig gezien, al telt
het ook meer dan negen huizen, zoals in de vorige eeuw.'
Daarmee is de kous gelukkig niet af, er
is nog wel wat dat het waard is om bekeken te worden, zozeer zelfs
dat hij het een '...klein, maar kostbaar edelgesteente, als een
smaakvolle bloemruiker...' noemt. De geboren Soester in mij haalt
opgelucht adem.
Er waren toen, behalve het
'...voortreffelijke hotel Ubbink..', waarvan ik niet zou weten waar
ik het zoeken moest, '..een aantal buitenverblijven (...) met
prachtig hout, rijke bloemperken en schitterende waterpartijen...'.
Tsja, waar vinden we die heden ten dage
?
Volgens Craandijk zijn er een paar
langs '...den Soesterweg...'.
Bedoelt hij daar de hoofdweg mee ?
Welke huizen zijn daar meer dan 120 jaar oud ? Hij wandelt er ook
niet echt langs, hij beperkt zich tot het beklimmen van het
Lazarusbergje.
Ha, dat ken ik ! Daar verkwikt hij zich
met '...het zigt over de golvende rogge- en boekweitakkers, waarboven
de torens van Soest en in de verte Amersfoort zich verheffen, terwijl
boven de bosschen daar ginds de Dom van Utrecht zich even vertoont en
overal heuvels en boomen en huizen het rijke landschap stofferen.'
Dat klinkt geweldig, het is zeker 25
jaar geleden dat ik op dat bergje geklommen ben en ik kan me niet
meer herinneren wat ik er toen gezien heb. Het ligt nog geen 5
minuten fietsen van mijn huis en op een heiige zomermiddag rij ik er
heen. Bij Nieuwerhoek rechtdoor de Wilhelminalaan op, waar je
bovenaan de bomen van het bergje al ziet liggen. Onderweg vraag ik me
af welke huizen er al gestaan zouden hebben toen de dominee hier
liep. Niet één ? Of misschien dat ene, dat er wat ouder uitziet? De
meesten zijn nieuwer dan 100 jaar, dat kan niet missen. En de weg was
toen natuurlijk niet veel meer dan een zandpad.
Bij het bergje, waarlangs de Hellingweg
loopt, zakt de moed me wat in de schoenen. Er zijn links een heleboel
huizen gebouwd. Rechts staat het 'van Arkel gesticht', ter verpleging
van psychisch minder welgestelden. Maar bovenop en rondom het bergje,
waar een aantal zandpaden overheen loopt, is het één en al bomen en
struiken. Zou er vanaf de top überhaupt nog iets te zien zijn ?
Nee, dus. Tussen de begroeiing door is
hier en daar een glimp van de omringende bebouwing te zien, een
schoorsteen een dak van de nieuwbouw die er achter staat, meer niet.
Maar, er is een troost: Een groot deel
van de '...golvende rogge- en boekweitakkers...' is verdwenen onder
smakeloze nieuwbouw, wat er nog over is is beplant met maïs of ligt
gewoon braak. Toch er is nog wel iets over van die enorme open
ruimte, die vroeger doorgelopen heeft tot over de Eng naar
Soest-zuid. En er loopt direkt achter de Lazarusberg een fietspad
doorheen, dat best mooi is, naar de Waldeck Pyrmontlaan.
Als je die oversteekt en de
parkeerplaats achter het nieuwbouwwijkje oprijdt, kun je nog een heel
eind verder kijken. Over weilanden met een enkele boom erop,
waaronder zwartwitte koeien een beetje schaduw zoeken. Daarachter
laat de gemeente zien dat ze weinig waarde hecht aan dit stuk
landschapsschoon midden in het dorp: Daar ligt het nieuwe
gemeentehuis en het politiebureau, met daaromheen lelijke woonblokken
op een 'toplokatie'. Daar bouwt men vrolijk verder aan nog meer
lelijke woningen en statusobjekten.
Ik ga nog eens terug naar het
Lazarusbergje als de bladeren van de bomen gevallen zijn. Eens zien
of je dan de torens van Soest en Amersfoort en misschien zelfs die
van Utrecht kan zien.
Noot:
Kort daarop heeft de
gemeentelijke afdeling voor Groen en Milieu de struiken op de top van
het Lazarusbergje flink gesnoeid zodat er inderdaad, met name 's
winters, meer van het uitzicht te genieten valt.
(De oorspronkelijke illustratie in de
Artishockberichten was een foto overgenomen uit 'Geschiedenis en
verklaring van de straatnamen in Soest' een deel uit de serie 'De
straat waarin wij wonen' uitgegeven door Kruseman, te Den Haag in
1985. Hij gaf de Lazarusberg weer zoals die er rond 1900 bij lag.
Voor deze nieuwe publicatie heeft Gerard een eigen impressie gemaakt
van de Lazarusberg in die tijd.
Van Hotel Ubbink weten we inmiddels dat
het een oudere naam is voor Hotel Trier, dat schuin tegenover Paleis
Soestdijk stond. Zie ook het vorige hoofdstuk.)